Nekad se u studeničkom kompleksu pored i danas postojećih objekata, riznice, Savine trpezarije i konaka uklopljenih u visoke kamene zidine koje ga okružuju, nalazilo čak 14 crkava, a samo tri su sačuvane i danas bogoslužbeno aktivne.
Najstariji pisani trag o manastiru Studenica potiče od Svetog Save koji kaže:
„ Naš sveti manastir ovaj, kao što znate, bilo je ovo mesto kao pusto lovište zverova. Kada je došao u lov gospodin naš i samodržac, Stefan Nemanja koji je carevao svom srpskom zemljom, i kada je on lovio ovde, izvoli mu se da ovde, u ovom pustom mestu sagradi manastir ovaj na pokoj i umnoženje monaškog čina.“
Studenica – majka srpskih crkava
Sveti Sava je za oslikavanje manastira odabrao najbolji među carigradskim živopiscima
Nakon što je podigao crkve sv. Nikole i Presvete Bogorodice kod Kuršumlije, i Đurdeve stupove kod Rasa, veliki župan Stefan Nemanja je podigao i manastir Studenicu, svoju najveću i najznačajniju zadužbinu. Rodonačelnik vladarske dinastije Nemanjića i tvorac moćne srpske države u srednjem veku, podigao je u periodu od 1183. do 1196. godine glavnu manastirsku crkvu posvećenu Presvetoj Bogorodici „Dobrotvorki” (Uspenije Presvete Bogorodice 28/15. avgusta –Velika Gospojina) kao svoju zadužbinu i grobnu crkvu. Radove oko završetka manastira Studenice, Nemanja je poverio sinu Stefanu Prvovenčanom. Vreme završetka radova na Bogorodičinoj crkvi je 1209. godina o čemu svedoči i ktitorski natpis u obodu kupole.
Međutim, tu nije kraj radovima jer je u Studenici dograđivano i građeno ne samo u vreme prvih ktitora i njihovih naslednika, već i kasnije u 15. i 16.veku.
Kralj Radoslav, unuk Stefana Nemanje, podigao je (1235. g) pripratu ispred Bogorodičinog hrama, kao i visoku zvonaru blizu trpezarije…
Kralj Milutin sagradio je 1314.godine crkvu posvećenu sv. Joakimu i Ani (Kraljeva crkva), hram znatno manjih dimenzija u odnosu na Bogorodičinu crkvu. Ktitor je smatrao je da je nedostojno da njegov hram bude veći od Nemanjinog, ali je ovom izgradnjom podržao ideju svog pretka o okupljanju Srbalja u hramovima i oko njih. Živopis crkve delimično očuvan do danas jedna je od njenih najvećih vrednosti, a najpoznatija je freska „Rođenje Bogorodice” na južnom zidu.
Ktitor crkve sv. Nikole (Nikoljača) nije poznat, niti tačno vreme njenog nastanka. Zidana je od lomljenog kamena i sige, kao jednobrodna pravougaona crkvica, po gradnji nalik romaničkim crkvicama u primorskim oblastima. Po freskama koje su u njoj očuvane pretpotstavlja se da je nastala početkom 13. veka, čak i da ju je podigao veliki knez Vukan, najstariji Nemanjin sin…
Studenica, je postala i opstala kao jedan od najuglednijih srpskih manastira, a Bogorodičina crkva jedan od najlepših spomenika Raške graditeljske škole. Prepoznatljiva je po lepoti spoljnih zidova obloženih belim mermerom sa bogatom kamenom plastikom visokih stilskih vrednosti. Takođe i po najvrednijim freskama iz perioda od 1208. do 1215.godine koje su naslikali najbolji među carigradskim živopiscima koje je odabrao Sveti Sava. Ne samo da ih je angažovao, već je, ako je suditi po zapisu otkrivenom u kubetu Bogorodičine crkve („I mene rabotavšago pomenite Savu grešnago“) i sam učestvovao u živopisanju. Ovde se na freskama, po prvi put, natpisi počinju ispisivati na srpskom jeziku. Simbol studeničkog freskoslikarstva jeste, po umetničkim odlikama najsavršenija, sačuvana kompozicija Raspeće Hristovo u naosu. Studeničke freske su prava remek dela 13. i 14. veka, a živopis dostojno dopunjavaju i freske nastale sredinom 16.veka…
Kripta
Ktitorovo netruležmo telo, prvobitno položeno u manastirskoj crkvi u Hilandaru gde je Bogu dušu predao, u Studenicu je po očevom zaveštanju preneo Sveti Sava. Sarkofag Mošti sv. Simeona koga je SPC kanonizovala kao sv. Simeona Mirotočivog (slavi se 26/13. februara) nalaze se u sarkofagu na desnoj strani od ulaza u Bogorodičinu crkvu. Ispred oltarske pregrade sa desne strane je kivot sa moštima sv. Simona, a sa leve sv. Anastasije.
Isposnica Svetog Save
Sveti Sava je kao arhimandrit upravljao Studenicom od 1208. do 1215. godine i u tom periodu ona je postala crkveni centar Srbije, gde je postavljen temelj buduće samostalne srpske Crkve. Desetak kilometara od Studenice, na obroncima Radočela, u glatkoj litici na visini od oko 1000 metara uklesana je, i na već postojeću pećinu nad ponorom dubokim nekoliko stotina metara, nadgrađena isposnica u kojoj je Sveti Sava, u osami, pisao Studenički tipik (pravilnik monaškog življenja u manastiru) i Žitije sv. Simeona.
Od 1986. godine manastir Studenica je pod zaštitom Uneska.